Feiten Feiten Feiten 2024: de realiteit van onzekerheid

Meten wat ertoe doet: beleid vanuit het perspectief van de burger

Wat gebeurt er als je bewoners mede-eigenaar maakt van het meten van welzijn in hun buurt? Het resultaat is een uniek WelzijnsdashboardVerwijst naar een andere website dat hún behoeften en prioriteiten meetbaar maakt. Een menselijker economisch meetinstrument dat de bewoners zelf beheren.

Jennifer van Beek, één van de betrokken onderzoekers, laat zien hoe bewoners van de Amsterdamse buurt Venserpolder vanuit hun perspectief, ervaring en kennis van de wijk samen met onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam indicatoren ontwikkelden. Bijvoorbeeld over gezond eten en sporten, financiële gezondheid en buurtactiviteiten en andere thema’s die zij belangrijk vinden. Die indicatoren worden gemeten door het dashboard. Daaruit volgen dialoogsessies tussen beleidsprofessionals en bewoners. Bewoners bepalen de agenda en maken op basis van de meetresultaten duidelijk waar de beleidsmakers aandacht voor moeten hebben. 

Van Beek: “Aan het einde van deze deelsessie denken we samen na over de vraag: Wat zou er volgens jou moeten veranderen in jouw werk of werk omgeving om betere verbinding te leggen met de ervaringen en perspectieven van bewoners?”

Bestuurders, beleidsmakers en -onderzoekers die geïnteresseerd zijn in gezamenlijk feitenonderzoek en participatieve beleidsmethodes mogen deze sessie beslist niet missen. 

Astrid Martens: Het communiceren van onzekerheden in (beleids)onderzoek

Al het onderzoek kent onzekerheden. Beleidsmakers moeten die onzekerheden goed begrijpen om betere beslissingen te maken. Onderzoekers vinden het moeilijk om deze onzekerheden goed te communiceren. Er zijn vaak veel onzekerheden. De onderzoekers kennen ze ook niet allemaal precies. Bovendien gaat de meeste aandacht uit naar het communiceren van de hoofduitkomsten, die ook al best ingewikkeld zijn. 

Astrid Martens bespreekt in deze sessie voorbeelden van beleidsonderzoek waar onzekerheden een grote rol speelden. “Ik ga daarbij in op de dilemma’s die onderzoekers ervaren bij het communiceren van onzekerheden”, geeft Martens vast een schot voor de boeg, “maar ik ben ook benieuwd welke ideeën de deelnemers over deze dilemma’s hebben.”

Kortom: leren en reflecteren op de verschillende overwegingen die een rol spelen bij het omgaan met onzekerheid staan centraal in deze sessie. Een aanrader dus voor beleidsmakers en onderzoekers die onzekerheden interessant of uitdagend vinden, of op zoek zijn naar handvatten voor hun eigen praktijk. 

Deze sessie wordt begeleid door Astrid Martens, werkzaam bij het Planbureau voor de Leefomgeving. Zij rondde in 2017 een promotieonderzoek af naar het in kaart brengen van onzekere gezondheidsrisico’s van milieu blootstelling. Met de vraag hoe burgers daarop reageren (Universiteit Utrecht en VUMC). Sinds 2018 werkt ze bij het PBL als methodoloog en onderzoeker. Martens: “Daar ben ik onderdeel van bureau Chief Scientist, en probeer het instituut te inspireren om beter om te gaan met onzekerheden. Daarnaast doe ik onderzoek naar de legitimiteit van het leefomgevingsbeleid.” 

'Onzekerheden zijn mogelijkheden die je nog niet kent'

Vorig jaar publiceerde André Schaminée het essay ‘Werken aan transities – 10 vuistregels voor een effectieve aanpak’. In deze interactieve sessie gaat hij met de aanwezigen in gesprek over de kenmerken van een transitie en wat deze betekenen voor je aanpak. Bijzondere aandacht daarbij is de leefwereld. Hoe zorgen we ervoor dat mensen maker kunnen worden van de toekomst?

Een belangrijke boodschap van Schaminée daarbij: “Onzekerheid moet niet verward worden met een risico. Waar een risico een ongewenste gebeurtenis is die je wilt voorkomen, is een onzekerheid een mogelijkheid die je nog niet kent. Dat vraagt een reflectieve houding, maar bovenal ook de context om te kunnen leren en ontdekken. Dit gaat over praktische zaken, maar ook over vaardigheden als nieuwsgierigheid.” Iedereen die - ongeacht de professionele achtergrond - betrokken is bij complexe veranderopgaven gaat na deze sessie naar huis met handvatten die de aanpak helpen verdiepen.

André Schaminée is partner en hoofd social design bij TwynstraGudde. Met zijn team werkt hij aan allerlei maatschappelijke transities, onder meer op het gebied van mobiliteit, energie en landbouw. Hij combineert daarbij inzichten uit de organisatiewetenschap met design thinking. Naast het eerdergenoemde essay publiceerde hij het essay Design thinking bij de overheid en het boek Design thinking in de publieke sector.

Een complex vraagstuk als energietransitie concreet verbeelden in de ruimte helpt om het issue inzichtelijk te maken. Om zo meer grip te krijgen op onzekerheden. Universiteit Twente heeft speciaal hiervoor een interactieve tool ontwikkeld. In deze deelsessie geven Johannes Flacke en Cheryl de Boer van het International Institute voor Geo-Information Science & Earth Observation (ITC) een demo van deze tool. Daarna mogen de deelnemers er zelf mee aan de slag.

Ze gaan windenergie, zonneparken en zon-op-dak opties in het landschap realiseren en tegelijkertijd zien hoeveel deze acties meetellen voor de doelen voor groene energie in een bepaalde gemeente/regio. De tool helpt gebruikers om bij dit soort  keuzes rekening te houden met ruimtelijke beperkingen als infrastructuur en natuurgebieden. “Tijdens de sessie willen we de verschillende mogelijkheden van de tool bespreken en met de deelnemers over nieuwe toepassingen brainstormen”, aldus Flacke en De Boer. “Zit je met een opgave die zich leent voor een ruimtelijke en interactieve aanpak maar weet je niet hoe je dit zou kunnen doen? Kom met ons in gesprek om te kijken waar we elkaar kunnen ondersteunen.” 

Johannes Flacke is universitair hoofddocent ruimtelijke ordening en beslissingsondersteunende systemen aan de Universiteit Twente. Zijn onderzoek richt zich op het co-ontwerpen en toepassen van geo-informatie en planningsondersteunende tools om stedelijke gebieden om te vormen tot duurzame en veerkrachtige plekken voor iedereen.

Kwartiermaker UT Climate Centre dr. Cheryl de Boer is onderzoeker en docent in Spatial Planning and Governance aan de Universiteit Twente. Ze is werkzaam op het gebied van Integrale Energie Transitie en Sustainable Governance.

Trendbureau Overijssel

De toekomst is onzeker en dat is lastig plannen. Daarom proberen overheden en bedrijven via scenario- en trendanalyses grip te krijgen op die onzekerheid. Helaas gebeurt dat vaak met methoden die de inherente onzekerheid van de toekomst ontkennen. Omdat we snel uitgaan van wat we wél weten, in plaats van het doordenken van alle verrassingen die voort kunnen komen uit ontwikkelingen waar we nog enkel over kunnen speculeren. Het gevolg: juist dan worden belangrijke signalen gemist. Na al dat doorwrochte werk moet je dan achteraf constateren dat de realiteit van nu gisteren nog voor onmogelijk werd gehouden.

Maar gelukkig: er zijn manieren om die onzekerheid beter te begrijpen en te gebruiken. Daar gaan we mee aan de slag in deze actieve deelsessie. Je neemt tijdens de sessie je eigen aannames en vooronderstellingen onder de loep. Zo daag je je verbeeldingskracht uit. En ga je op zoek naar alternatieve perspectieven. Om zo beter om te kunnen gaan met onzekerheid. En om nieuwe perspectieven te ontwikkelen. We rekken onze toekomstdenkspier op om met een frisse blik naar de uitdagingen van vandaag en morgen te kijken. Rek mee!

Saar van der Spek werkt als programmamanager bij het Trendbureau Overijssel. Zij is gefascineerd door de kracht van verbeelding in toekomstdenken. Het trendbureau verkent bovenlokale, lange-termijnontwikkelingen en heeft als taak om de toekomstgeletterdheid in de provincie te vergroten. Verbeeldingskracht is daarbij een belangrijke vaardigheid. 

In 2050 willen we klimaatneutraal zijn. Maar het liefst wel op een betaalbare manier, waarbij we rekening houden met het landschap, zonder dat we te afhankelijk zijn van buitenlandse energie, en dat we niet met zijn allen bij de netbeheerder in de wachtrij staan om te verduurzamen.

In een interactieve sessie bepaal jij met onze onderzoeker Tjerk Lap hoe de energiemix eruit ziet. Hoeveel windturbines komen erbij? Hoeveel ruimte is er nog voor de industrie? En gaan we op waterstof rijden? Dan zal ook blijken hoe haalbaar je plannen zijn. Is er wel genoeg hernieuwbare energie opgewekt om aan de vraag te voldoen, en rijzen de kosten niet de pan uit?

De energievisie wordt opgesteld om de consequentie inzichtelijk te maken van keuzes over ons toekomstige energiesysteem. Maar voornamelijk om de planning van de energie-infrastructuur te stroomlijnen. Door inzicht te verschaffen in de ontwikkeling van aanbod en vraag naar energie hopen we netcongestie te voorkomen, terwijl we aan de andere kant de (on)mogelijkheden van verduurzamingsopties laten zien. Met andere woorden: we laten bijvoorbeeld zien wat de consequenties zijn als een woonwijk van het gas af gaat, en of dit nu een handige woonwijk is of dat een andere locatie misschien geschikter is.

Deze sessie wordt begeleid door Tjerk Lap, Onderzoeker Energie & Circulaire Economie bij provincie Overijssel.

Het ontginnen van bouwinformatie voor een solide toekomst

Woningbouw is een van de grote en met veel onzekerheden omgeven maatschappelijke vraagstukken van deze tijd. Weten wat er waar precies gebouwd wordt, is van cruciaal belang om goed geïnformeerde (beleids)beslissingen te nemen. De Geodienst en het Real Estate Centre van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), hebben hiervoor de Nieuwbouwmonitor ontwikkeld.

Door zich strikt op de feiten te baseren en niet op (vage) plannen, biedt de Nieuwbouwmonitor een uniek inzicht in de dynamiek van de woningbouwsector. De samenwerking tussen experts op het gebied van woningbouw en dataspecialisten heeft geleid tot het automatisch herkennen van nieuwbouwprojecten en het volgen van deze projecten door de tijd. Dit heeft niet alleen nieuwe inzichten opgeleverd, maar ook de onzekerheid rondom de vraag ‘waar en wat wordt er precies gebouwd in Nederland?’ aanzienlijk verkleind. 

“In deze sessie bespreken we de aanpak van het project en delen we interessante inzichten uit de verschillende onderzoeksprojecten. We lichten toe welke methoden en technieken zijn gebruikt om de onzekerheden binnen dit project te verminderen en inzichtelijk te maken. Deze aanpak heeft niet alleen bijgedragen aan een beter begrip van de huidige staat van nieuwbouw in Nederland, maar kan ook als model dienen voor vergelijkbare vraagstukken binnen andere domeinen en regio's”, aldus Leon, een van de ontwikkelaars van de Nieuwbouwmonitor. “Door onze ervaringen en inzichten hopen we een discussie op gang te brengen over de rol van data en samenwerking in het omgaan met onzekerheid binnen de wetenschap en daarbuiten. 

Niels Kuiper is onderzoeker bij het Real Estate Centre van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen. Hij deed promotieonderzoek naar de effectiviteit van gebiedsgericht beleid rond stedelijke vernieuwingVerwijst naar een andere website. In zijn onderzoek maakt hij veel gebruik van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) en de Nieuwbouwmonitor.

Govert Schoof is hoofd en oprichter van de Geodienst, het Ruimtelijk Expertisecentrum van de Rijksuniversiteit Groningen. De Geodienst is het centrale aanspreekpunt voor technologische innovatie op het gebied van ruimtelijke informatietechnologie inclusief data, software en visualisatie. Govert is ook betrokken bij de Jantina Tammes School of Digital Society, Technology and AI. Eerder werkte hij mee aan de opbouw van de BAG.  

Leon van der Meulen is consultant bij de Geodienst en gespecialiseerd in ruimtelijke analyses. In zijn masterthesis deed hij onderzoek naar de onzekerheden en toepasbaarheid van de BAG. Leon is ook een van de ontwikkelaars van de Nieuwbouwmonitor en werkte samen met Niels Kuiper aan verschillende onderzoeksprojecten.

Onze huidige (Westerse) omgang met onzekerheid brengt ons in potentie veel  – bijvoorbeeld de innovatieve manieren waarop we met de dreiging van water hebben leren omgaan. Maar we worden ook steeds duidelijker geconfronteerd met de beperkingen van onze pogingen tot ‘onzekerheidsbeknotting’. De terugkeer van de pandemie, oorlog in Europa en de klimaatcrisis drukken ons met de neus op het feit dat de ‘belofte’ dat we onzekerheid steeds verder zouden kunnen terugdringen, eenvoudig niet wordt ingelost. Dat roept de vraag op of we onzekerheid wel moeten begrijpen als een ‘op te lossen probleem’? Of huist er in onzekerheid ook een innovatieve kracht?  

Onzekerheid als bron van innovatie staat centraal in het werk van multidisciplinair kunstenaar en onderzoeker Marjolijn Zwakman. Haar onderzoek richt zich op wat er gebeurt als we de regels en protocollen van het systeem tijdelijk loslaten. Wat voor spanning roept dat op en wat voor ruimte?  Haar deelsessie start met een video-installatie die de deelnemers onderdompelt in haar mijmeringen en die van bedrijfskundige Jacco van Uden. Daarna gaan de deelnemers met elkaar in gesprek over de vraag: Hoe leren we leven in een wereld waar onzekerheid een feit is?

Marjolijn Zwakman onderzoekt sinds 2013 in haar performances en workshops menselijke relaties in organisatiesystemen [www.marjolijnzwakman.nlVerwijst naar een andere website]. Ze is als onderzoeker aangesloten bij het lectoraat Change Management aan De Haagse Hogeschool en aan het Lectoraat Designing the Future van Fontys, Tilburg

Sinds 2012 voert Overijssel belevingsonderzoek uit onder haar inwoners. Dit gebeurt onder meer in samenwerking met onderzoeksbureau Verian. Op verzoek van bestuurders kan op deze manier naast harde feiten en cijfers ook informatie worden gepresenteerd over wat er leeft onder Overijsselaars. In ruim tien jaar is een schat aan data verzameld en dat heeft mooie inzichten opgeleverd. Anita Esselink en Marieke Brouwer, beide adviseur en onderzoeker bij de provincie, nemen je mee in enkele waardevolle inzichten en het gebruik hiervan in beleidsontwikkeling en –monitoring.

Tegelijkertijd kent het inwonersonderzoek bepaalde onzekerheden. En zijn politiek en samenleving veel kritischer gaan kijken naar de uitkomsten van onderzoek. ‘Meten we de beleving van álle typen Overijsselaars?’ is een vaak gehoorde vraag. Want het is heel moeilijk om bepaalde groepen met vragenlijsten te bereiken. Lisanne van Thiel en Bart Koenen van Verian leggen uit welke oplossingen zij hier in hun onderzoekspraktijk voor inzetten. 

Anita Esselink en Marieke Brouwer werken beide als adviseur en onderzoeker bij de provincie Overijssel. Zij zijn de schakel tussen beleidsvragen en beleidsinformatie voor bestuur en organisatie op respectievelijk het thema Sociale Kwaliteit en Cultuur en het thema Kwaliteit Openbaar Bestuur. Zij adviseren over onderzoeksvraagstukken in alle fasen van de beleidscyclus en vertalen inhoudelijke analyses naar bruikbare inzichten voor beleid. Marieke Brouwer voert daarnaast als kwalitatief onderzoeker verschillende lerende evaluaties uit binnen de provincie.

Lissanne van Thiel is client director van Verian, met meer dan 15 jaar onderzoekservaring in de publieke sector. Zij is adviseert bij vraagstukken die enkel door middel van complexere dataverzameling beantwoord kunnen worden. Denk aan internationale projecten, lastige doelgroepen, methodieken die niet standaard zijn en ingewikkelde analyses. Bart Koenen is client consultant, en was eerder werkzaam als freelance journalist en bij FOURUM, Instituut voor multiculturele  vraagstukken.  Hij is expert op het gebied van draagvlak-, opinie- en communicatieonderzoek.\

Beleidsmakers gebruiken data en wetenschappelijke inzichten om beleid een robuuste basis te geven. Tegelijk wil de overheid ook een zo breed mogelijk draagvlak in de samenleving voor haar beleidskeuzes. Hierbij kunnen verschillende problemen opduiken. Bijvoorbeeld dat de noodzakelijke data niet beschikbaar is, niet van goede kwaliteit, dan wel niet representatief genoeg is. Of dat data door groepen in de samenleving ter discussie wordt gesteld omdat ze de daarop gebaseerde beleidskeuzes niet zien zitten. Wat gebeurt er nu als wetenschap en burgers samen aan de slag gaan om data te verzamelen?

Dit kan met citizen science. Onder citizen science verstaan we dat het publiek op allerlei manieren kan deelnemen aan wetenschappelijk onderzoek. Dit kan wetenschappelijke inzichten verrijken, maar vaak gaat het de deelnemende burgers ook om beleidsverandering. Dat leidt tot vragen als: Hoe kom je van data naar beleidsverandering? Wat voor soort data heeft beleid nodig? Wanneer is data robuust genoeg om ingrijpende keuzes te verantwoorden?

“We diepen deze vragen uit met behulp van een fishbowl-discussieVerwijst naar een andere website ”, aldus Frederike Schmitz, die zich bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) bezighoudt met citizen science en in de bredere zin maatschappelijke betrokkenheid bij wetenschappelijk onderzoek. Betrekken van burgers bij onderzoek is een belangrijk onderdeel van het proces om wetenschap open, diverser en transparanter te maken - het valt onder open science. “We gaan samen in gesprek over de kracht en de uitdagingen van citizen science en beleid. Aan de hand van praktijkvoorbeelden kijken we hoe ze invloed kunnen hebben op beleid, en welke voorwaarden er dan gelden. We verkennen hoe de deelnemers nu al betrokken zijn bij citizen science, of hoe zij betrokken willen zijn. Tot slot proberen we samen concrete stappen te bedenken om de krachten van wetenschap, burgerparticipatie en beleid te bundelen.”

Frederike Schmitz is Programmaleider citizen science bij Open Science NL, onderdeel van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Binnen dit programma is ze verantwoordelijk voor het opzetten en uitvoeren van financiering van programma’s rondom citizen science en in het algemeen het betrekken van mensen buiten de kennisinstellingen bij wetenschappelijk onderzoek.