Hét Overijsselse Symposium voor betere beleidsinformatie

Wrap-up van het symposium: De feiten verbeeld.
Tekst en muziek door Maarten van Veen | dereisgenoot.nl

De feiten gaan op date met de verbeelding
Er hangt liefde in de lucht, maar kunnen zij elkaar vertrouwen?
De feiten gaan op date met de verbeelding
En na een goed gesprek – zijn ze van elkaar gaan houden!
Hoe helpt de wetenschap, de maatschappij vooruit?
Soms krijgt ze veel kritiek, heeft ze al een dikke huid?
Ze botst ook met beleid, het zijn verschillende systemen
Maar ze moeten samen aan de slag, met allerlei problemen
En transities voor de deur, samen co-creëren
Niet in competitie om te kunnen publiceren
Waarden mengen met de feiten, dat staat er op het spel
rechtvaardigheid als als onderdeel van een wetenschapsmodel
Hoe vertaal je dat? Van theorie naar de praktijk
Zodat kennis leidt, tot effectief beleid

De feiten gaan op date met de verbeelding
Er hangt liefde in de lucht, maar kunnen zij elkaar vertrouwen?
De feiten gaan op date met de verbeelding
En na een goed gesprek – zijn ze van elkaar gaan houden!

Mensen praten met elkaar, dat is toch wat telt
Maar gedrag in data, geeft bergen met geld
Maar wat weten we niet of willen we niet weten?
Vingers in de oren, sussen ons geweten
Er zijn neutrale data, je moet kiezen wat je meet
Wat betekent waarheid, als je nooit alles weet
Een geestelijk leider of een aap met een gebrek
Tussen cijfers en de maan, wie is hier nou gek?!
Wisdom of the crowd, bij de overheid
want als de mens verdwijnt, raken wij vertrouwen kwijt
kaarten als vertrekpunt en niet als conclusie
Geef mij maar een computer, de mens is een illusie

De feiten gaan op date met de verbeelding
Er hangt liefde in de lucht, maar kunnen zij elkaar vertrouwen?
De feiten gaan op date met de verbeelding
En na een goed gesprek – zijn ze van elkaar gaan houden!
De sterke kanten en de zwakke, we zien ze en ze mogen zijn
Ze vullen elkaar aan, vormen samen het refrein
Maar hoe, maar hoe, kunnen wij op elkaar bouwen
Om met gloeiend hete data en verbeelding iets te bouwen
De gemeente Zonnedael, wordt de groenste stad
van voldoeningspunten gaat belasting af
Bewoners moeten stemmen waar ze panelen willen
Gelijke informatie, systemen vol verschillen
Een disneylied verklaard, je houding richting tech
Technologie als coping, wanneer wordt het complex?
Hoe wordt abstract concreet, met beelden en met taal
Als deeltje van iets groters, wordt data een verhaal
Of een visueel verslag dat ter plekke wordt gemaakt
Een beeld als 1000 woorden, waarmee je wordt geraakt
Een onderwerp verkennen, wat wordt er bewaard>
van kloof tot barrière, alles op de kaart
De sterke kanten en de zwakke, we zien ze en ze mogen zijn
Ze vullen elkaar aan, vormen samen het refrein
Maar hoe, maar hoe, kunnen wij op elkaar bouwen
Om met gloeiend hete data en verbeelding iets te bouwen

De feiten gaan op date met de verbeelding
Er hangt liefde in de lucht, maar kunnen zij elkaar vertrouwen?
De feiten gaan op date met de verbeelding
En na een goed gesprek – zijn ze van elkaar gaan houden!

Verbeelding versus feiten in tijden van datasturing en natuurgeweld

Maxim Februari, pseudoniem van Maximiliaan (Max) Drenth (Coevorden, 23 februari 1963), is een Nederlandse filosoof, jurist, schrijver en columnist. Met een unieke lezing geeft Februari op dit symposium zijn eigen kijk op het thema verbeelding versus feiten: bestaan er in deze tijden van dataficering en digitalisering eigenlijk nog feiten en welke rol speelt verbeelding?

Schrijver, jurist en filosoof Maxim Februari (1963) is een van de scherpzinnigste en origineelste denkers van ons taalgebied. Hij is de auteur van bejubelde romans (Klont en De literaire kring), essays en columns. In 2008 ontving Februari de Frans Kellendonkprijs voor zijn gehele oeuvre, en in 2018 de J.H. Heldringprijs voor columnistiek. Hem is de P.C. Hooft-prijs 2020 toegekend. In februari is zijn nieuwe boek Doe zelf normaal verschenen. Hierin schrijft hij over de invloed van klimaatverandering en intelligente technologieën op ons gedrag en de democratische rechtstaat.

Kennis voor maatschappelijke opgaven

We staan voor grote opgaven. Kwaliteit van natuur, transitie van de landbouw, energietransitie, woningbouw; al deze opgaven komen onder grote tijdsdruk samen in gebieden. Tegelijkertijd maken veel mensen zich zorgen om polarisatie en maatschappelijke verdeeldheid. Ook de wetenschap verandert: meer en meer wordt van wetenschap verwacht dat zij samenwerkt met anderen om aan deze opgaven te werken, en bestaat steeds meer het beeld dat het huidige wetenschapssysteem niet houdbaar is. Kennis is nodig voor beleid, maar tegelijkertijd staat kennis vaak ter discussie in maatschappelijke en politieke debatten, denk aan het stikstofdossier. De domeinen van de politiek en wetenschap hebben ieder hun eigen logica en regels. Passen die nog bij wat er nodig is voor de maatschappelijke opgaven? Wat is de rol van kennis bij het ontwikkelen van oplossingen voor de maatschappelijke opgaven? Hoe, waar en met wie moet kennis ontwikkeld worden? En wat vraagt dat van wetenschap, beleid, en andere organisaties? In mijn verhaal zal ik deze vragen adresseren en vervolgens een voorbeeld geven uit een onderzoeksproject van de Universiteit Leiden en TU Delft. In dit project wordt een nieuwe participatieve modelleermethode ontwikkeld die de besluitvorming over regionale energietransitie ondersteunt.

Eefje Cuppen is directeur van het Rathenau Instituut. Cuppen is sinds 2020 hoogleraar Governance of Sustainability aan het Instituut voor Bestuurskunde van de Universiteit Leiden. Daarvoor werkte ze aan de Technische Universiteit Delft en de Vrije Universiteit in Amsterdam, waar ze promoveerde aan het Instituut voor Milieuvraagstukken. Aan de Technische Universiteit Eindhoven studeerde ze Techniek en Maatschappij (tegenwoordig Innovatiewetenschappen). Naast haar baan als directeur blijft Cuppen voor een dag in de week werken als hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Ook is ze per 1 september 2022 benoemd tot lid van het Maatschappelijk Impact Team (MIT).

Feiten en verbeelding in tijden van polarisatie: wanneer alternatieve feiten en nepnieuws de integriteit van (wetenschappelijk) onderzoek en journalistiek succesvol weten te betwisten, wankelt het fundament onder politieke en beleidskeuzes. Het in beeld brengen van feiten - zoals het inmiddels beruchte stikstofkaartje – roept soms heftige reacties op. Verdragen de politiek en het publiek de feiten nog wel?

Verbeelding versus feiten: overheden streven ernaar om (meer) data-gedreven te werken. Dataficering en dataïsme zijn dominante trends en daarmee koesteren we de illusie dat veel, zo niet alles is te vangen in en te beheersen met data. Moeten we juist niet meer ruimte geven aan verbeelding? Ethische dilemma’s rond data worden vaak gereduceerd tot privacy en regulering, terwijl de onderliggende aannames zelden ter discussie staan.

Van feiten naar verbeelding: een plaatje zegt meer dan 1000 woorden… Of scheppen beelden een nieuwe realiteit? Van serious gaming, digital twinning, augmented en virtual reality tot dashboards, dynamische en interactieve cartografie, storytelling, mood boards en infographics: de technieken voor datavisualisatie ontwikkelen zich razendsnel en groeien zelfs uit tot nieuwe kunstvorm. Hoe helpt verbeelding om feiten inzichtelijk en bespreekbaar te maken?

Lerend evalueren voor de transitie in het Landelijk Gebied

De provincie Overijssel loopt voorop bij de uitwerking van het plan voor de Aanpak van het Landelijk Gebied. De ambitie van het provinciaal Plan Landelijke Gebied (PPLG) is een integrale en gebiedsgerichte aanpak. Dat is letterlijk bruggen bouwen terwijl je erop loopt. Er is nog geen zicht op concrete doelen, of financiële en juridische instrumenten. Alle plannen die de provincie nu met de zes deelgebieden opstelt, en de initiatieven die ze ondersteunt, kunnen straks zo maar op het verkeerde spoor blijken te zitten. Bruggen zijn ook nodig tussen de verschillende partijen die straks mogen bedenken hoe de opgaven in hun gebied of bedrijf gerealiseerd kunnen worden. Want elke partij heeft haar eigen interpretatie kijk op de opgaven en oplossingen – en die staan niet zelden op gespannen voet met elkaar. Bovendien zien veel boeren en inwoners in de overheid allesbehalve een betrouwbare partner. Zo veel maakt de jongste verkiezingsuitslag wel duidelijk.

Bruggen bouwen terwijl je erop loopt betekent dat je snel moet leren en adaptief moet opereren. Daar komt de lerende evaluatie om de hoek kijken. Lerend evalueren is processen van nabij volgen en ‘real time’ in kaart brengen om met betrokkenen te reflecteren op wat werkt en niet werkt. Zo kun je onderweg bijsturen. Hoe gaat dat in de praktijk? Dat laten we je zien in deze workshop.

Marieke Brouwer en Sonja Leferink werken als onderzoeker bij de provincie Overijssel en zijn gespecialiseerd in lerende evaluaties. Kirsten van de Meeberg (Bureau Zaaigoed) is als onderzoeker en procesbegeleider gespecialiseerd de gebiedsgerichte aanpak van het gezonder maken van de leefomgeving. Ze zijn alle onderdeel van het vijfkoppig onderzoeksteam dat de lerende evaluatie van het PPLG uitvoert.

Voor smartcityprofessionals is het begrijpen en interpreteren van data dagelijkse kost. Voor veel inwoners ligt dat anders: ze kunnen al moeite hebben om basale lijn- of staafdiagrammen te interpreteren, laat staan data uit bijvoorbeeld een GIS-systeem. In deze workshop gaan we aan de hand van het innovatieproject ‘Verhalen vertellen met data’ in op datageletterdheid en het ontwerp van inclusieve, laagdrempelige datavisualisaties voor inwoners. We geven voorbeelden van de datavisualisaties die we in dit project voor gemeentes samen met inwoners hebben ontwikkeld rondom de thema’s hittestress en de verduurzaming van huizen. Deelnemers verlaten de workshop met best practices voor laagdrempelige datavisualisaties en aanbevelingen over hoe je samen met inwoners deze datavisualisaties kunt ontwerpen.

Mark Melenhorst is associate lector smart cities bij hogeschool Saxion. Hij heeft een passie voor duurzaamheid, wat ook hét onderwerp van zijn onderzoeksgroep is. In zijn onderzoekslijn doen we toegepast onderzoek naar het ontwikkelen van smartcitytoepassingen samen met inwoners, met aandacht voor zowel de technologie als de sociotechnische ontwerpaanpak. Mark is gepromoveerd op het snijvlak van mens-machine-interactie en communicatiewetenschap. Zijn expertise ligt op het vlak van datavisualisatie, gedragsbeïnvloeding, user-centred- en participatory design.

“In een visueel verslag komt alles samen, en dat geeft inzicht en overzicht!”

Hoe kun je ervoor zorgen dat mensen met heel verschillende belevingswerelden op een positieve en vruchtbare manier samen feiten beleven? Deze workshop doet uit de doeken hoe Studio Vers Bestuur de kracht van visuele verslaggeving gebruikt om mensen te helpen in een gedeeld bewustzijn inzichten te vormen en feiten te delen.

Wij gebruiken daarvoor tijdens live sessies met groepen mensen de expertise van professionele visuele verslaggevers. En dat is heel iets anders dan de inzet van cartoonisten, illustrators of mindmappers. Experts zoals Elisabeth van der Spek slagen erin om – live - de woorden en inzichten van een bijeenkomst om te zetten feitelijk juiste platen, die ook de beleving en het gevoel weergeven en overbrengen. Elisabeth geeft samen met Ferenc van Damme van Studio Vers Bestuur een kijkje in praktijk van een heel succesvolle keuken voor goed gebruik van beeld en gevoel in het delen van feiten!

Elisabeth van der Spek is analytisch luisterend visueel verslaggever en art consultant, en ze was jarenlang als merkstrateeg werkzaam in retail en advertising.

Ferenc van Damme is participatiestrateeg bij de provincie Overijssel in het Studio Vers Bestuur team, en schrijver van het boek ‘Hoe Dan?’.

Klopt de kaart wel?

Kaarten spreken in veel gevallen tot de verbeelding. Waar is deze verbeelding op gebaseerd? Vaak is dat het aansprekende ontwerp van het kaartbeeld. Maar wat zit er achter dat beeld? En kunnen we de kaart eigenlijk wel vertrouwen, met andere woorden is het kaartbeeld juist, of misschien beter, kan het kaartbeeld wel juist zijn? Zelfs als we uit gaan van de feiten, van bijvoorbeeld formele data van de provincie Overijssel, blijkt dat de kaart eigenlijk niet kan kloppen. Immers, de kartograaf neemt allerlei beslissingen om het verhaal achter feiten zo goed en helder mogelijk te visualiseren, waarbij bijvoorbeeld de schaal en de weergave omgeving een rol spelen. Zou het daarom niet ethisch verantwoord zijn de kaartlezer te informeren over de consequenties van deze beslissingen? 

Menno-Jan Kraak is hoogleraar Kartografie aan de Universiteit Twente, Faculteit ITC. Recent was hij president van de International Cartographic Association. Kraak is (mede)auteur van diverse boeken, waaronder ‘Cartography, visualization of geospatial’ (4th edition 2020 - CRC Press) and 'Mapping time’ (2014 - ESRI Press) and ‘Mapping for a sustainable world’ (2020 - United Nations).

Het plaatje ondersteunt het praatje, maar een heldere visualisatie maken is een vak apart – niet van één persoon maar een heel team. Er zijn talloze vormen om kennis te verbeelden. Ogenschijnlijk subtiele keuzes in kleuren, de indeling van assen, de hoeveelheid informatie in een figuur, grafiek of diagram, grootte, positionering zijn van grote invloed op de boodschap. Aan elk plaatje gaat dan ook een uitgebreid denk- en ontwerpproces vooraf. Vormgever Filip de Blois neemt ons mee in dat proces aan de hand van de inzichten die het visualisatieteam van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) de afgelopen 25 jaar vergaarde. Na een introductie hoe het PBL werkt aan heldere visualisaties, gaan de deelnemers kijken hoe bepaalde keuzes in de praktijk effect hebben op hoe visualisaties overkomen.

Filip de Blois is ontwerper van datavisualisaties en infographics bij het Planbureau voor de Leefomgeving. Dit doet hij samen met collega’s vanuit het PBL Visualisatieteam dat bij de verschillende PBL producten doormiddel van infographics en figuren helpt om de juiste boodschap helder over te brengen.

Van ICT-systemen en protocollen naar emotionele houvast

In deze workshop ervaar je hoe SETUP met een Rotterdamse Kristallenset de gemeente Rotterdam hielp om ‘emotioneel volwassen’ te worden, en om de relatie met digitale technologie op een andere manier te bevragen. Vervolgens gaan we met deelnemers aan de slag om in kaart te brengen wat er nu nodig is voor een gelijkwaardige, productieve en duurzame samenwerking tussen gemeenten en kunstenaars.

SETUP is het platform voor iedereen die geïnteresseerd is in de fusie van technologie en de manier waarop we met elkaar samenleven. Sinds onze oprichting in 2010 maken we met kunstenaars en ontwerpers de gevolgen van technologische ontwikkelingen tastbaar. Dat doen we vanuit de overtuiging dat we op deze manier onze toekomst kunnen verbeelden, en dat zo meer mensen kunnen meewerken aan en meedenken over technologie. We werken daarvoor graag samen met overheden, uitvoeringsorganisaties en andere partners die zich net als wij inzetten voor de publieke zaak.

Ellen Bijsterbosch werkt binnen SETUP met wisselende kunstenaars aan artistiek en ontwerpend onderzoek. De afgelopen jaren gaf zij onder meer vorm aan het Algoritmisch Historisch Museum, dat genomineerd werd voor de ISOC Innovatie Award 2020 en te zien was op het Ministerie van Binnenlandse Zaken en bij diverse gemeenten. Binnen SETUP is zij verantwoordelijk voor het langjarige artist in residency-programma bij het Rathenau Instituut, waar artistiek onderzoek en wetenschappelijke inzichten elkaar voeden. Ze geeft verder vorm aan het vervolg van SETUP’s residency binnen de Belastingdienst. In 2022 rondde zij met de Rotterdamse Kristallenset een ontwerptraject voor de gemeente Rotterdam af, dat ambtenaren helpt in hun visievorming over digitalisering. 

Jelle van der Ster heeft een achtergrond in media-technologie en literatuurwetenschap. Sinds 2006 is hij werkzaam in de creatieve industrie en onderzoekt de maatschappelijke impact van nieuwe media en technologie. Sinds 2011 is hij als algemeen directeur verbonden aan het medialab SETUP en vanuit die hoedanigheid betrokken bij verschillende ontwerpende onderzoeksprojecten. Jelle was tot 2012 werkzaam als mediakunstenaar echter na het zien van Federico Fellini’s 8½ heeft hij zich toegelegd om het artistieke onderzoek van anderen mogelijk te maken.

Alles kan op een kaart

In het middagprogramma verzorgt Jean Klare twee workshops imaginaire snelcartografie om een indruk te geven van zijn werkwijze. Zijn ideeëncartografie maakt complexe informatie en onderwerpen overzichtelijk; je ziet waar de barrières zijn, waar de mogelijkheden en moeilijkheden liggen, waar de kloven liggen die overbrugd moeten worden, de stroomversnellingen, de woestenijen die moeten worden omzeild of doorkruist, de moerassen die vermeden of ontgonnen moeten worden.

Op basis van zijn atlasontwerpen brengt Klare voor grotere en kleinere organisaties in de publieke en private sector complexe onderwerpen letterlijk in kaart. Deze cartografie biedt groepen mensen met uiteenlopende referentiekaders een overzicht en een gemeenschappelijk vocabulaire voor het verkennen en beheersen van complexe processen en onderwerpen, zoals strategische ontwikkelingen en toekomstscenario’s. Hiermee is het mogelijk je op een unieke nieuwe manier op je positie te oriënteren, verworvenheden te traceren en doelen te bepalen, problemen te omzeilen en en heldere strategie uit te zetten.

Deze cartografie wordt onder andere gebruikt voor interne of externe communicatie, om conversaties op gang te brengen en op gang te houden, strategieën uit te zetten, in het oog te houden en te traceren, scenario’s te visualiseren en verkennen of om draagvlak of engagement te creëren.

Jean Klare is een Deventer grafisch ontwerper en auteur, bekend als bedenker en maker van de Grote Atlas van de Belevingswereld en de atlas Van A naar B (en terug), die beide verschijnen bij uitgeverij de Harmonie te Amsterdam. Enkele opdrachtgevers zijn Centraal Bureau voor de Statistiek, PGGM, Verbond van Verzekeraars, Microsoft Nederland, Ministerie van Binnenlandse zaken, Rijkswaterstaat en de Provincie Overijssel.

Meer informatie: www.atlasvanalles.nlVerwijst naar een andere website 

Hoe, wanneer, waar en in welke mate duurzame energiebronnen moeten worden ingezet is een lastig vraagstuk, waar veel stakeholders een mening over hebben. De energietransitie vraagt in toenemende mate participatie van inwoners. Lokale overheden proberen hen te betrekken op verschillende manieren. Zo verstrekken zij informatie over energieprojecten en geven zij geregeld inwoners de optie om mee te praten. Hiermee proberen zij energiebeleid rechtvaardiger te maken en draagvlak te creëren.

Tijdens deze serious game stappen jullie in de schoenen van dergelijke inwoners. Je ervaart hoe het is om als inwoner uitgenodigd te worden voor een participatief traject rondom een nieuw zonnepark. Jouw inbreng kan het energieproject voordelig vormgeven. Maar heb jij de juiste tools in huis om mee te praten?

Sander ten Caat, Aarthi Sundaram, Nourian Peters en Annemiek de Looze (vlnr) doen bij de Universiteit Leiden en TU Delft onderzoek naar een rechtvaardige energietransitie binnen het JustETrans project. Zo onderzoeken zij wat rechtvaardigheid precies inhoudt (Sander), hoe energiemodellen rechtvaardigheid kunnen meenemen (Aarthi), op welke manier participatieve processen efficiënt kunnen worden ingericht (Nourian) en hoe dergelijke processen rechtvaardiger beleid kunnen stimuleren (Annemiek).